TARIXIY RIVOJLANISH, MADANIYAT VA MA'NAVIYAT TARAQQIYOTI

Abstract

Madaniyat (lotin tilidan cultura - yetishtirish, tarbiyalash, ta'lim, rivojlanish,
hurmat qilish), jamiyat va inson taraqqiyotining tarixan belgilangan darajasi,
odamlarning hayoti va faoliyatini tashkil etish turlari va shakllarida, shuningdek ular
tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy qadriyatlarda ifodalanadi. Dastlab
madaniyat tushunchasi insonning tabiatga maqsadli ta'sirini (erga ishlov berish va
boshqalarni), shuningdek, insonning o'zini tarbiyalash va ta'lim berishni anglatadi.
Madaniyat tushunchasi maʼlum tarixiy davrlar, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar,
muayyan jamiyatlar, xalqlar va millatlar (masalan, qadimgi madaniyat, mayya
madaniyati), shuningdek, faoliyat yoki turmushning muayyan sohalari (mehnat
madaniyati, badiiy madaniyat, turmush madaniyati) rivojlanishining moddiy va
maʼnaviy darajasini tavsiflash uchun ham qoʻllaniladi. Tor ma'noda "madaniyat"
atamasi faqat odamlarning ma'naviy hayoti sohasini anglatadi. Garchi “madaniyat”
soʻzining oʻzi Yevropa ijtimoiy tafakkurida faqat 18-asrning ikkinchi yarmidan
boshlab qoʻllanila boshlagan boʻlsa-da, koʻproq yoki kamroq oʻxshash gʻoyalarni
Yevropa tarixining dastlabki bosqichlarida va undan keyingi davrda ham uchratish
mumkin (masalan, Xitoy anʼanalarida chjen, hind anʼanalarida draxma). Ellinlar "paydeia", ya'ni
"ta'lim" ni "madaniyatsiz" varvarlardan asosiy farqini ko'rdilar. Soʻnggi Rim davrida
“madaniyat” soʻzining asosiy maʼnosi bilan ifodalangan gʻoyalar bilan bir qatorda
oʻzgacha maʼnolar majmui tugʻildi, oʻrta asrlarda esa ijtimoiy hayotning shahar tarzini
ijobiy baholovchi va keyinchalik paydo boʻlgan sivilizatsiya tushunchasiga yaqinroq
boʻlgan boshqa maʼnolar majmui keng tarqaldi. "Madaniyat" so'zi ko'proq shaxsiy
kamolot belgilari, birinchi navbatda diniylik bilan bog'liq bo'ldi. Uygʻonish davrida
madaniyatning mukammalligi insonning insonparvarlik idealiga, keyinchalik esa
maʼrifatparvarlar idealiga mos kelishi sifatida tushunila boshlandi.